Związki zawodowe w postępowaniu sądowym

Autor = Maciej Kułak

I. Dopuszczalność zastępstwa procesowego

Zgodnie z art. 465 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: KPC) , przedstawiciel związku zawodowego, inspektor pracy albo pracownik zakładu pracy może być pełnomocnikiem pracownika w postępowaniu z zakresu prawa pracy, czyli w sprawach o:

1. roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane, np. roszczenie o zapłatę zaległego wynagrodzenia, uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne, przywrócenie do pracy, sprostowanie świadectwa pracy, wypłatę odprawy pośmiertnej, uchylenie kary porządkowej, odszkodowanie za naruszenie zakazu konkurencji,
2. ustalenie istnienia stosunku pracy,
3. odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej,
4. świadczenia z ubezpieczeń społecznych i rodzinnych,
5. świadczenia emerytalne i rentowe oraz wszelkie inne świadczenia w sprawach należących do właściwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

II. Pełnomocnictwo i umocowanie do działania

By móc występować w roli pełnomocnika, przedstawiciel musi przedstawić sądowi:

• pełnomocnictwo udzielone przez pracownika,
• dowód uprawnienia do działania w imieniu związku (wykazanie na podstawie statutu lub odrębnego upoważnienia).

Pełnomocnictwo składa się przy dokonywaniu pierwszej czynności procesowej (np. składaniu pozwu lub wniosku dowodowego) wraz z odpisem dla strony przeciwnej albo zgłasza ustnie do protokołu na posiedzeniu sądu. Jeżeli pracownik nie jest w stanie podpisać pełnomocnictwa, chociażby ze względu na swój stan zdrowia, podpisuje je osoba przez niego upoważniona, przy czym na pełnomocnictwie należy wskazać przyczynę braku podpisu. 

Sąd może jednak dopuścić tymczasowo do podjęcia pilnej czynności procesowej (np. przesłuchanie świadka, który jest w stanie zagrażającym życiu) osobę, która nie może w danym momencie przedstawić pełnomocnictwa. Osoba taka będzie musiała jednak w terminie zakreślonym przez sąd złożyć pełnomocnictwo pod rygorem pominięcia dokonanych przez nią czynności. 

Pracownik reprezentowany przez przedstawiciela związku zawodowego może w każdym czasie wypowiedzieć udzielone pełnomocnictwo, zarówno w formie pisemnej jak i ustnej, przy czym ustne oświadczenie musi zostać zgłoszone przed sądem i zaprotokołowane. Oświadczenie ma jednoznacznie zmierzać do wypowiedzenia pełnomocnictwa – nie może to nastąpić w sposób dorozumiany, np. poprzez udzielenie pełnomocnictwa innej osobie (pracownik może mieć bowiem kilku pełnomocników). Wypowiedzenie odniesie skutek, zgodnie z art. 94 KPC, w stosunku do sądu z chwilą zawiadomienia go, a w stosunku do pozostałych stron procesu z chwilą doręczenia im zawiadomienia przez sąd. W razie śmierci pracownika pełnomocnictwo wygaśnie, jednak pełnomocnik będzie musiał działać aż do zawieszenia postępowania z tej przyczyny.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma zgodności co do tego, czy reprezentowany pracownik musi należeć do związku zawodowego, w imieniu którego będzie występował przedstawiciel. Należy w tym względzie posiłkować się art. 7 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych , który określa zasady reprezentowania przez związki praw pracowniczych. W sferze interesów zbiorowych związki reprezentują wszystkich pracowników, zaś w sferze interesów indywidualnych reprezentują swoich członków, a także fakultatywnie osoby niezrzeszone, które wystąpią ze stosownym wnioskiem. Brzmienie przepisu skłania do przyjęcia tezy, że przedstawiciel związku zawodowego może być pełnomocnikiem procesowym osoby niezrzeszonej w żadnym związku, ale nie osoby należącej do innego związku. 

III. Uprawnienia pełnomocnika

Przedstawicielowi związku zawodowego przysługują wszystkie uprawnienia pełnomocnika procesowego, przy czym należy pamiętać, że art. 465 KPC nie wyłącza stosowania art. 871 KPC, więc w postępowaniu przed Sądem Najwyższym konieczne jest zastępstwo pracownika przez adwokata lub radcę prawnego (tzw. przymus adwokacko – radcowski). Przedstawiciel może zatem (zgodnie z art. 91 KPC):

1. dokonywać wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, np. wytoczyć powództwo wzajemne, złożyć skargę o wznowienie postępowania, rozszerzyć powództwo,
2. dokonywać wszystkich czynności związanych z zabezpieczeniem roszczenia i egzekucją,
3. udzielić dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu,
4. zawrzeć ugodę, zrzec się roszczenia lub uznać powództwo (o ile pracownik nie wyłączył tego z zakresu pełnomocnictwa),
5. odebrać koszty procesu od strony przeciwnej i należności zasądzonych na rzecz pracownika, jeśli pracownik podpisze w tym celu odrębne pełnomocnictwo.

Osoba, na rzecz której działa pełnomocnik, może prostować lub odwoływać oświadczenia pełnomocnika, pod warunkiem, że jest obecna przy składaniu tych oświadczeń i sprostuje je niezwłocznie. W innym przypadku czynność dokonana przez pełnomocnika będzie miała bezpośrednie skutki dla mocodawcy. 

IV. Postępowanie dowodowe

Jak wskazano wyżej, pełnomocnik ma uprawnienie do dokonywania wszelkich czynności procesowych łączących się ze sprawą, a zatem również czynności związanych z prowadzonym postępowaniem dowodowym, tj. może zgłaszać wnioski dowodowe i brać czynny udział w związanym z nimi postępowaniu.
Dowody przeprowadza się, by ustalić okoliczności, które mają znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Strona musi przytaczać dowody na okoliczności, z których wywodzi jakiekolwiek skutki prawne, gdyż dowodzenia nie wymagają jedynie:

• fakty powszechnie znane (np. wydarzenia historyczne, zjawiska ekonomiczne i przyrodnicze),
• fakty znane sądowi z urzędu (np. ogłoszenie upadłości, zawieszenie postępowania),
• fakty przyznane przez stronę przeciwną, czyli potwierdzone przez drugą stronę wyraźnym oświadczeniem (jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości).

Pełnomocnik pracownika nie ma rzecz jasna obowiązku odnoszenia się do wszystkich okoliczności wskazanych przez stronę przeciwną i ewentualnego przeprowadzania dowodu przeciwnego, ale powinien pamiętać przy tym o treści art. 230 KPC. Sąd może bowiem uznać za przyznane fakty przytoczone przez stronę, o ile przemawiają za tym wyniki całej rozprawy, a druga strona się do nich nie ustosunkowała. Dotyczy to oczywiście faktów, co do których strona mogła się w postępowaniu wypowiedzieć, ale nie uczyniła tego i z przebiegu postępowania można wnioskować, że w ogóle nie zamierzała. Sąd powinien w tym względzie zwracać uwagę nie tylko na postępowanie dowodowe, ale również badać, czy strona całą swoją postawą procesową, na którą składają się np. podnoszone zarzuty czy stanowiska wobec zgłaszanych roszczeń, nie zaprzecza przywoływanym przez przeciwnika procesowego faktom.

W postępowaniu cywilnym nie obowiązuje zamknięty katalog środków dowodowych, tzn. można przywoływać dowody niewskazane wprost w ustawie. Najczęściej stosowane środki dowodowe to dokumenty, zeznania świadków, przesłuchania stron czy opinia biegłych. Wśród dokumentów rozróżnia się urzędowe i prywatne – te pierwsze (wydane przez odpowiednio umocowane organy państwowe) stanowią dowód tego, co w nich urzędowo poświadczono, natomiast te drugie są dowodem jedynie na złożenie przez podpisaną osobę oświadczenia o treści wskazanej w dokumencie. Gdyby dokument stanowiący dowód w sprawie był uszkodzony czy przekreślony, sąd będzie musiał ocenić, czy dokument taki nadal można traktować jako dowód. Ponadto, jeśli przepisy prawa wymagają dla dokonania danej czynności prawnej formy pisemnej, to dowód ze świadków czy przesłuchania stron celem udowodnienia tejże czynności możliwy będzie jedynie co do zasady wtedy, gdy dokument obejmujący tę czynność został zniszczony, zagubiony lub zabrany przez osobę niebędącą stroną sporu sądowego. Należy jednak zaznaczyć, że w sprawach z zakresu prawa pracy, na mocy art. 473 §1 KPC, nie działają jednak ograniczenia co do dopuszczalności dowodu z zeznań świadków i przesłuchania stron.

Powołując świadków, trzeba wskazać precyzyjnie okoliczności, które mają być przedmiotem ich zeznań (np. określone sytuacje faktyczne czy przeżycia psychiczne), a także wskazać adres, na jaki należy im doręczyć wezwanie. Zasadniczo nikt nie ma prawa odmówić zeznawania jako świadek, chyba że jest z którąś ze stron spokrewniony w stopniu określonym w art. 261 §1 KPC (małżonek, zstępni itd.). Świadek może natomiast odmówić udzielenia odpowiedzi na konkretne pytanie zadane w toku przesłuchania, gdyby odpowiedź mogła narazić jego lub osoby pozostające z nim w relacjach wskazanych wyżej na odpowiedzialność karną, hańbę, dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową, wiązałaby się z uchyleniem istotnej tajemnicy zawodowej albo odpowiedź dotyczyłaby faktów powierzonych świadkowi w trakcie spowiedzi. W przypadku sprzeczności w zeznaniach świadków można poddać ich konfrontacji. Z kolei przesłuchanie stron, również będące osobowym środkiem dowodowym, to pomocniczy środek dowodowy, dopuszczalny jedynie wtedy, gdy po przeprowadzeniu dotychczasowego postępowania dowodowego w sprawie nadal pozostały niewyjaśnione fakty o istotnym znaczeniu dla rozstrzygnięcia sprawy (oczywiście za osoby prawne przesłuchuje się osoby uprawnione do jej reprezentowania).

Sąd może także powołać biegłych na wniosek stron lub z własnej inicjatywy, gdy uznaje, że w sprawie konieczne są wiadomości specjalne, dotyczące np. jakiejś dziedziny nauki. Biegły zatem, w przeciwieństwie do świadka czy strony, nie przedstawia swojej oceny faktów, ale fakty te poddaje ocenie z punktu widzenia swojej specjalizacji, wydając bezstronną opinię merytoryczną (aczkolwiek jak się zdaje czasem również ustalenie faktów może wymagać wiedzy specjalistycznej). Strony postępowania mogą dążyć do obalenia wyników przedstawionej opinii poprzez powoływanie innych dowodów albo wnioskowanie o powołanie w sprawie nowego biegłego lub nawet kilku biegłych (z tej samej specjalizacji lub kilku różnych, zależnie od zawiłości sprawy). Sąd nie jest bezwzględnie związany opinią, której nie podważyły strony – opinia ta bowiem, jak każdy środek dowodowy, podlega swobodnej ocenie na podstawie art. 233 KPC, na którą składa się m.in. doświadczenie życiowe składu orzekającego czy wymagania logiki. Dla zapewnienia bezstronności strona może żądać także wyłączenia biegłego od dokonywanej czynności, jeśli zachodzą określone w art. 48 KPC przypadki (m.in. jest stroną postępowania albo małżonkiem jednej ze stron) albo gdy istnieją okoliczności mogące w sposób istotny budzić wątpliwości co do bezstronności biegłego (art. 49 KPC). 

V. Apelacja od wyroku sądu pierwszej instancji

Jedną z najistotniejszych czynności jakie może podejmować pełnomocnik jest wniesienie środka odwoławczego od wyroku sądu pierwszej instancji, tj. apelacji. Apelacja od wyroku sądu rejonowego przysługuje do sądu okręgowego, zaś od wyroku sądu okręgowego jako sądu pierwszej instancji do sądu apelacyjnego, przy czym apelację wnosi się za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżony wyrok. Termin do wniesienie apelacji wynosi dwa tygodnie od doręczenia skarżącej stronie wyroku z uzasadnieniem, przy czym jeśli strona w terminie tygodniowym od ogłoszenia wyroku nie zażądała uzasadnienia, to termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia upływu terminu do żądania uzasadnienia.
Apelacja powinna zawierać przede wszystkim:

1. oznaczenie sądu, do którego jest kierowana,
2. wskazanie stron i ich przedstawicieli ustawowych lub pełnomocników,
3. oznaczenie rodzaju pisma,
4. oznaczenie wyroku, od którego jest wnoszona w raz z zaznaczeniem, czy wyrok skarżony jest w całości czy w części,
5. zwięzłe przedstawienie zarzutów,
6. uzasadnienie zarzutów apelacyjnych,
7. w razie potrzeby powołanie nowych faktów i dowodów ze wskazaniem przyczyny niepowołania ich przed sądem pierwszej instancji,
8. wniosek o zmianę lub uchylenie wyroku wraz z określeniem zakresu żądania,
9. podpis strony albo jej przedstawiciela lub pełnomocnika,
10. wymienienie załączników.

Pracownik, który działa bez adwokata lub radcy prawnego, może we właściwym sądzie zgłosić ustnie do protokołu zarówno wniosek o sporządzenie uzasadnienia wraz z doręczeniem go jak i samą treść apelacji.
Zarzut apelacyjny mogą stanowić wszelkie uchybienia sądu pierwszej instancji, tj. przede wszystkim naruszenie prawa materialnego (np. błędna wykładnia określonych przepisów), naruszenie prawa procesowego (np. przekroczenie granicy swobodnej oceny dowodów skutkujące błędnym ustaleniem stanu faktycznego) czy niewyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy. Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera ograniczeń w tym względzie – zarzut apelacyjny może stanowić każde uchybienie, które zdaniem strony miało wpływ na wynik postępowania.